Bu llawer sialens yn ystod y flwyddyn 2020, gan gynnwys sialensau i’n sefydliadau treftadaeth a diwylliant yn Aberhonddu, ac i’r bobl sy’n mwynhau’r mannau hyn. Fodd bynnag, un o ddigwyddiadau cadarnhaol y flwyddyn oedd recordiad gweledol a sain yng Nghadeirlan Aberhonddu gan feiolinydd yn chwarae darn o gerddoriaeth gan y gyfansoddwraig Hilary Tann, yn dwyn yr enw ‘Y Garreg Gresed.’
Cafodd y recordiad ei wneud ym mis Rhagfyr, ac roedd diffyg cynulleidfa, ac unigrwydd y feiolinydd, Mary Hofman, yn chwarae yng ngoleuni 30 o ganhwyllau yn y Garreg Gresed yn brofiad amheuthun a theimladwy.
Mae’r darn ‘Y Garreg Gresed’ yn fyfyrdod ar garreg a golau, ac mae’n cychwyn a gorffen mewn llonyddwch. Mae’r rhannau canol yn cynnwys cyfeiriadau at Kyrie terfynol siant Gregoraidd o’r unfed ganrif ar ddeg.
Cyfansoddodd Hilary Tann ‘Y Garreg Gresed’ yn Rhagfyr 1993, o ganlyniad i gomisiwn gan gyfarwyddwr Gŵyl Gerdd Llanandras, George Vass, gyda chyllid o Gyngor Celfyddydau Cymru ac Offerynnau Llinynnol Amadeus. Perfformiwyd y darn gyntaf ym Medi 1994, gan Krzysztof Smietana, yng Ngŵyl Llanandras. Er i’r darn gael ei berfformio droeon ers hynny, nid oedd wedi cael ei berfformio erioed yng Nghadeirlan Aberhonddu.
Mae Hilary’n cofio haf 1993, a hithau wedi gyrru ei rhieni i Aberhonddu ar gyfer cinio Sul yng Ngwesty’r Wellington. Fe gerddon nhw wedyn drwy’r dref a gyda’r afon ac i fyny i’r gadeirlan. Bryd hynny y gwelodd hi’r Garreg Gresed. Roedd Hilary wastad wedi ymddiddori mewn cerrig, creigiau a chlogwyni, ac roedd ei mam yn ddaearegydd amatur. Wrth sefyll ger y garreg fawr, dychmygodd sut fyddai’r garreg yn edrych pan oedd yn cael ei defnyddio i oleuo – yr unig ddull o oleuo.
Denwyd Hilary gan y gwrthgyferbyniad rhwng natur solet, dywyll, oeraidd y garreg sefydlog a natur lachar, symudol, grynedig y fflam. O’r profiad hwn y tyfodd y syniad am y darn cerddoriaeth. Dychwelodd i’w choleg yn yr Unol Daleithiau i ddysgu dros dymor yr hydref, ac yna cafodd amser i gyfansoddi cyn cychwyn tymor y gaeaf. Mae’r rhannau am y garreg yn fyfyriol eu natur, ac yn isel ar yr offeryn; mae rhai rhannau’n talu gwrogaeth i lenyddiaeth solo’r ffliwt fambŵ Siapaneaidd, y shakuhachi. Mae’r rhannau am y fflam yn dyrchafu drwy’r nodau, ac mae dwy ran sy’n cynnwys nifer o gydgordiau ffidil, ac mae’r fflam fel pe bai’n dawnsio. Mae’r cymalau a ysbrydolwyd gan y Kyrie yn cydnabod fod yr alcemeg hwn rhwng carreg a fflam yn digwydd o fewn i gadeirlan garreg hynafol, lle i addoli a gweddïo. Wrth i’r darn orffen, mae’r fflam yn diffodd, ond deil y garreg yn gynnes fel atgof o’r cyfarfyddiad rhwng fflam a charreg. Dywed Hilary, “Ydy, mae’r darn am garreg a golau, ond mae hefyd yn fyfyrdod ar fath o gariad.”
Cychwynnodd y cydweithredu rhwng y feiolinydd Mary Hofman a Hilary Tann pan gomisiynodd Mary waith ganddi yn 2019, i’w berfformio fel rhan o brosiect am Beethoven mewn clybiau cerddoriaeth ar draws Cymru yn 2020. Roedd y gwaith ‘Golau Cyntaf’ yn fyfyrdod hardd ar ddegfed sonata Beethoven i’r ffidil. Y bwriad oedd i berfformio’r darn yma ac acw yng Nghymru yn 2020, a hefyd i wneud recordiad gyda Tŷ Cerdd ar gyfer ei ryddhau ym Medi 2020. Ni ddigwyddodd yr un o’r rhain, a datblygodd y syniad am recordio’r ‘Garreg Gresed’.
Gwyddent y gallai recordiad ar ffilm yn y gadeirlan fod yn rhywbeth hardd a phwerus. Gwireddwyd y gobaith y byddai’n bosibl i oleuo’r garreg, sy’n 1000 o flynyddoedd oed, a’i chael yn ganolbwynt i’r perfformiad, drwy gymorth Deon y Gadeirlan a Stephen Power, cyfarwyddwr cerdd y gadeirlan.
Wrth gyfweld â Mary Hofman, dywedodd, “Roedd yn brofiad gwefreiddiol i chwarae yn y gadeirlan fy hunan (dim ond fi a dau berson yn ffilmio); y golau fflachiog ar olion y cŷn ar y garreg yn gwneud i chi feddwl am ddwylo’r bobl a’u cerfiodd; yr acwstig anhygoel; y syniad o fychander mewn gofod ac mewn hanes. Teimlai fel pe bai’r gerddoriaeth yn cael haenau a haenau o ystyron ychwanegol. Mae’r darn i gyd am olau a thywyllwch, carreg a symudiad. Mae’n arbennig o addas ar adeg fel hyn.”
Mae’r gair ‘cresed’ yn dod o’r hen Ffrangeg ‘craicet’, ‘craisset’ neu ‘cresset’, ac yn golygu cwpan metel neu ddeunydd arall, wedi ei rwymo wrth bolyn i ffurfio lantern y gellid ei chario. Carreg wastad oedd ‘carreg cresed’, gyda thyllau siâp cwpan ynddi, a phob twll yn cynnwys gwêr a phabwyr ar gyfer goleuo. Byddent yn cael eu cynnau yn yr eglwys am hanner nos, pan fyddai’r mynachod yn dod i’r addoliad plygeiniol. Roedd yn beth cyffredin hefyd i weld cerrig fel hyn ger drysau neu gorneli, lle byddai’n rhaid i bobl fynd heibio i’w gilydd, ac ym mannau cysgu’r mynachod. Roedd hwn yn ddull cyffredin o oleuo eglwysi yn y canol oesoedd. Er bod rhyw dair ar ddeg o gerrig cresed i’w gweld mewn gwahanol leoedd yn Lloegr, carreg Aberhonddu yw’r unig un y gwyddom amdani yng Nghymru, a hi yw’r orau a ganfyddwyd hyd yn hyn. Mae’r garreg, sy’n 15cm o ddyfnder, yn cynnwys 30 o ‘gwpanau’ , wedi’u trefnu mewn pum rhes gyfochrog, gyda 6 chwpan ym mhob rhes (14 yn fwy o gwpanau nag a welir yng Nghadeirlan Caerliwelydd, lle mae’r fwyaf o’r cerrig cresed eraill). Mae wedi ei gwneud o garreg leol, sydd wedi’i lamineiddio mewn dau le, o ganlyniad efallai i gael ei tharo.